vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، تجربه تلخ قرون وسطی و شورش متفکران سیاسی غرب علیه گفتمان حاکم بر آن، موضوعات متنوعی را که محصول شرایط جدید بود، پیش روی اندیشمندان مدرنیته قرار داد. در شرایط جدید، دین و آموزه های مسیحیت که به عنوان عامل اصلی دوران های تاریک جوامع غربی تلقی می شد، با هجمه های سنگینی مواجه شده و گزینه هایی برای جایگزینی آن مطرح گردید.

در این راستا، عقل و عقلانیت یکی از مهمترین مواردی بود که توانست خود را به جای دین و آموزه های دینی، به عنوان سنگ محک رفتارهای سیاسی دولت مردان و مردم مطرح نماید.

به مرور زمان، بحث تعارض دین و عقل در مورد تمامی ادیان مطرح گردید و به این ترتیب، مسلمانان نیز ناخواسته و به رغم اینکه عقل به عنوان یکی از ادله چهارگانه در منابع دینی شان مطرح شده بود، درگیر این نزاع شدند. در پاسخ به این چالش، اندیشمندان مسلمان، نه به نفی عقل حکم کردند و نه دین، بلکه از عقلانیت اسلامی سخن به میان آوردند که با عقلانیت مدنظر در حکومت های سکولار و برخاسته از مدرنیته، تفاوت های بنیادینی داشت.

مفهوم عقلانیت و اقسام آن

فرهنگ علوم سیاسی در تعریف عقلانیت می نویسد: «عقلانیت؛ اندیشیدن انطباق با قوانین عقل و خرد و کاربرد معیارهای عینی و منطقی در تنظیم روابط و حل مسائل».

در این تعریف، بر عناصری از قبیل اندیشه، عقل، خرد و منطق تاکید می شود که در مجموع می تواند معیاری برای سنجش عقلانیت بر حوزه های مختلف در انواع حکومت ها باشد. عقلانیت به معنای عام و حتی  در منطق، فلسفه و علوم، تبعیت از تفکر استدلالی است.

در بحث های اندیشه سیاسی، عقل در مقابل زور و اجبار و هوی و هوس فردی به کار رفته است. در حوزه عقل، برخلاف حوزه های مقابل آن، برای اثبات آراء و عقاید، دلایلی آورده می شود و دیگران نیز به حکم منطق درونی آن دلایل، مجبور به پذیرش آنها می شوند.

در یک تقسیم بندی کلی، عقلانیت را به دو قسم نظری و عملی تقسیم نموده اند. عقلانیت نظری، وصف عقاید قرار می گیرد و عقلانیت عملی، وصف اعمال؛ یعنی اگر عقیده را به وصف عقلانیت متصل کردیم، مرادمان عقلانیت نظری است و اگر عملی را به وصف عقلانیت متصل کردیم مراد از آن عقلانیت عملی است.

اقسام عقلانیت

الف) تمایزات عقلانیت نظری حاکم بر حکومت اسلامی و حکومت سکولار

۱-عقلانیت نظری ناظر به معرفت

جایگاه والای معرفت در مباحث فکری عصر جدبد، بر کسی پوشیده نیست. هر گونه قضاوت درباره حوزه های مختلف نظری و عملی، مبتنی بر نوع نگرشی است که ما از منابع معرفتی و ابزارهای آن و حقیقت داریم‌. بنابراین، تمایزات مربوط به معرفت‌شناسی، تاثیر قابل توجهی در رفتارهای سیاسی خواهد داشت. از این رو، با توجه به تفاوت های عقلانیت مورد نظر در حکومت اسلامی و حکومت سکولار در حوزه معرفت، همراه با آثار و پیامدهای سیاسی آن حائز اهمیت می باشد.

۲- عقلانیت نظری ناظر بر هستی

نوع داوری و  نگرش نسبت به هستی، آثار و پیامدهای مستقیمی در نحوه تنظیم روابط سیاسی در درون جامعه و سامان نظم سیاسی مطلوب دارد. اختلاف دیدگاه در زمینه شناخت از عالم هستی، می تواند پیامدهای متفاوتی را برای زندگی اجتماعی انسان در پی داشته باشد. برداشت غلط از هستی، سرانجام نامطلوبی را برای جامعه رقم خواهد زد و برعکس، فهم درست آن می تواند در جهت رسیدن به موفقیت همگانی کاملا موثر واقع شود؛ مولفه های هستی شناسی در عقلانیت حاکم بر حکومت اسلامی بگونه ای است که در پرتو آنها نظام سیاسی اسلامی تفاوت های اساسی و جوهری با نظام های سکولاریستی پیدا می کنند.

۳- عقلانیت نظری ناظر بر انسان

تمایز میان عقلانیت مورد نظر در حکومت اسلامی و حکومت سکولار در حوزه انسان شناسی به یکی از بنیادی ترین مباحث در حوزه سیاسی مربوط می شود. اینکه آیا انسان به حکم طبیعت خود مدنی است یا مدنیت انسان ها بیرون از طبیعت آنها بوده و بر اساس یک انتخاب صورت گرفته است؛ یعنی انسان مدنی بالانتخاب می باشد.

در عقلانیت حاکم بر حکومت اسلامی استدلال می شود که انسان، مدنی الطبع است. و بدین معناست که انسان برخلاف سایر حیوانات، برای تکمیل خود و رسیدن به سعادت انسانی خودش به کمک افراد دیگر نیاز مبرم دارد و از این رو، به مدینه ای نیازمند اینکه در آن انسان های زیادی باشند که بتوانند به همدیگر در مسیر رسیدن به سعادت انسانی کمک کنند.

بنابراین، بر مبنای نظریه مدنی بالطبع بودن انسان، اراده و انتخاب وی خالق زندگی مدنی نیست تا بتواند آن را به هر شیوه ای که مطلوب دانست سامان دهد.

ب) تمایزات عقلانیت عملی حاکم بر حکومت اسلامی و حکومت سکولار

۱- عقلانیت عملی ناظر به اهداف سیاسی

در عقلانیت عملی ناظر بر اهداف، عقلانی شدن اهداف و امال، مورد توجه قرار. می گیرد. چه اهدافی در زندگی سیاسی دنبال کنیم که بتوان آن را به وصف عقلانیت توصیف نمود؟ همچنین دولت کدام اهداف و آمار سیاسی را در دستور کار خود قرار دهد که بتوان آن را دولت عقلانی قلمداد کرد؟ بحث از عقلانیت دولت، یکی از مهمترین مباحث پیرامون حکومت به شمار می آید و از آغازین روزهای شکل گیری تفکر سیاسی، در کانون تأملات قرار گرفته است.

بر اساس عقلانیت حاکم بر حکومت اسلامی، سعادت و کمال شهروندان بالاترین هدفی است که دولت ها باید در تحقق آن از هیچ کوششی دریغ ننمایند. در عقلانیت حاکم بر حکومت اسلامی، اوج سعادت انسان ها در دستیابی به قرب الهی و تزکیه انسان ها دانسته می شود و افراد، زمانی از سعادت بیشتری برخوردار خواهند شد که بتوانند به تقرب الهی بیشتری دست پیدا کنند.

اینکه سعادت و قرب به خدا هدف نهایی دولت در عقلانیت حاکم بر حکومت اسلامی است، به معنای بی توجهی به سایر اهدافی که در عقلانیت حاکم بر حکومت سکولار مطرح شده نیست. بلکه دولت موظف است، در جهت تحقق اهداف مادی نیز تلاش کند.

عقلانیت عملی ناظر بر رفتار سیاسی

از این نوع عقلانیت با تعابیر متعددی یاد شده است. عقلانیت وسیله و عقلانیت ابزاری در اصطلاح رایجی هستند که در واقع بیانگر عقلانیت عملی ناظر بر رفتار انسان ها می باشند.

مسلما، هر نظریه سیاسی برای دستیابی به گروهی از اهداف سیاسی، شکل گرفته است اما «چگونه باید به اهداف مورد نظر رسید؟ و هر کدام از عقلانیت های حاکم بر حکومت اسلامی و سکولار، مسیر متفاوتی را پیش رو قرار می دهند. ۱- در عقلانیت حاکم بر حکومت سکولار، اصل «جدایی اخلاق و سیاست» مبنای رفتار های سیاسی دولتمردان قرار می گیرد.

طبق این اصل، میان قواعد اخلاقی و الزامات سیاسی، تفاوت عمیقی وجود دارد؛ چرا که در اخلاق، حسن و قبح محدودیت دارد و مربوط به حوزه فردی و شخصی انسان است که در آن صدق ، عدالت، عدم فریب و سایر اصول اخلاقی ضروری شمرده می شود؛ در حالی که سیاست مربوط به امور اجتماعی است.

۲- عقلانیت حاکم بر حکومت سکولار در عرصه رفتار سیاسی، قائل به« جدایی دین از سیاست است. در این معنا، دین به قلمرو خاص خودش عقب می نشیند و به زندگی خصوصی منحصر می شود. دین خصلتی یکسره درونی پیدا کرده و تسلط خود را بر جنبه زندگی اجتماعی از دست می دهد.

نتیجه‌گیری

میان عقلانیت حاکم بر حکومت اسلامی و عقلانیت حاکم بر حکومت سکولار تفاوت های بیشماری وجود دارد که به تبع آن، آثار و پیامدهای بیشماری نیز در خود دارد.

عقلانیت حاکم بر حکومت اسلامی از جامعیت بیشتری نسبت به عقلانیت حاکم بر سکولار برخوردار است. میتوان چنین گفت، عقلانیت حاکم بر حکومت سکولار بسیار ساده انگارانه است. بنابراین، نباید در تصمیم گیری ها دانسته یا نادانسته تجویزات عقلانیت حاکم بر حکومت سکولار مبنای تصمیم گیری قرار گیرد.

مقاله«بررسی تمایزات عقلانیت حاکم بر حکومت اسلامی و سکولار» نوشته مهدی قربانی است. که در فصلنامه حکومت اسلامی، سال بیستم، شماره چهارم، زمستان ۱۳۹۴ منتشر شده است.

علاقه مندان به منظور دریافت فایل PDF این مقاله می توانند اینجا کلیک کنید./204/241/ح